نقش و فراتر از نقش، درآمدی بر جمال شناسی صناعت نقاشی در مثنوی معنوی

محققان تاریخ هنر و فلسفۀ هنر در مواجهه با هنر پیشامدرن ایران با یک پرسش اساسی روبه‌رویند: آیا می‌توان از جمال‌شناسی‌ای در فرهنگ ایران پیشامدرن سخن گفت و بدان پی برد؟ یکی از راه‌های فهم جمال‌شناسی مسلط در هر دوره بررسی مفاهیم اصلی هنر در منابع متنی در آن دوره است. نقش از مهم‌ترین مفاهیم هنر در فرهنگ پیشامدرن ایران است و همۀ هنرها با «نقش» سروکار دارند. مثنوی از منابع مهم متنی در فرهنگ ایرانی است؛ زیرا نه‌تنها مظهری از فرهنگ روزگار خود است، بر فرهنگ آن روزگار و دوره‌های بعد تأثیر هم گذاشته است. در موضوع این تحقیق، مثنوی سرشار از تصریح و اشاره به صورت‌ها و خیال‌ها و معانی صناعات و هنرهای مختلف است. از این رو، نقش از ابواب راه بردن به جمال‌شناسی‌ای است که در مثنوی ظاهر شده است. واژۀ نقش در نزد مولوی مفهومی دوگانه دارد: از یک سو ناظر به آثار صناعت نقاشی است و از سویی دیگر بر مفهوم «صورت» دلالت می‌کند؛ اما او در هر دو ، آدمی را به «معنی» تذکار می‌دهد. همین دعوت از «نقش» به «فراتر از نقش» است که جان‌مایۀ جمال‌شناسی مولوی است.